Σήμερα χρησιμοποιούμε συχνά την έννοια «μάζα» και τις συνακόλουθες έννοιες «μαζικός πολιτισμός», «μαζική δημοκρατία», «μαζική παραγωγή», «μαζική επικοινωνία» και άλλες. Εδώ, κατά τη γνώμη μου, βρίσκεται ένα κεντρικό και σημαντικότατο ζήτημα που περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο χρήζει σοβαρής εξέτασης.

Στις αρχές του περασμένου αιώνα οι «μάζες» ήταν μια νέα λέξη για τον «όχλο», κι αποτελεί μια πολύ σημαντική λέξη (αν θέλουμε να κατανοήσουμε την εποχή μας). Είναι πιθανό πως τρεις κοινωνικές τάσεις συνέβαλαν στην διαμόρφωση του σύγχρονου νοήματός της. Πρώτον, η συγκέντρωση πληθυσμού σε αστικά κέντρα. Δεύτερον, η συγκέντρωση εργατών στα εργοστάσια. Τρίτον η οργάνωση των εργατών σε σωματεία, ως μια νέα κοινωνική τάξη. Οι «μάζες» της σύγχρονης εποχής είναι οποιοδήποτε από τα παραπάνω σύνολα, αλλά επειδή οι παραπάνω τάσεις αλληλοσυνδέονται, έγινε δυνατό να χρησιμοποιηθεί η λέξη «μάζες» με μια ενιαία έννοια. Στη συνέχεια, βάσει των παραπάνω τάσεων, προέκυψαν ορισμένες άλλες συναφείς παράγωγες έννοιες: από την συνάθροιση μεγάλων πληθυσμών στις πόλεις, η «μαζική συγκέντρωση», από το εργοστάσιο η «μαζική παραγωγή», από την εργατική τάξη η «μαζική πάλη». Ωστόσο, δεδομένου ότι η λέξη «μάζα» ήρθε να αντικαταστήσει τη λέξη «όχλος», κάποια από τα στοιχεία του όχλου παρέμειναν εγγεγραμμένα και στις «μάζες». Συγκεκριμένα: εύπιστες και ευμετάβλητες, με τη λογική του κοπαδιού και χαμηλού επιπέδου γούστου και συνήθειες. Οι μάζες αντιμετωπίστηκαν σα μια διαρκής απειλή για την κουλτούρα, τον πολιτισμό. Η μαζική σκέψη, η μαζική προκατάληψη, η μαζική παρόρμηση απειλούσαν να εξαφανίσουν τη συγκροτημένη ατομική σκέψη και συναίσθημα. Ακόμη και η δημοκρατία, με την κλασική και φιλελεύθερη κληρονομιά της, έμοιαζε να χάνει το χαρακτήρα της, να υποβιβάζεται κάπως, καθώς μετατρέπονταν σε «μαζική δημοκρατία» (mass democracy).

Τώρα, αυτός ο τελευταίος όρος θα μπορούσε να είναι μια απλή περιγραφή, ή μια προκατάληψη. Ως απλή περιγραφή μας κατευθύνει να εξετάσουμε ορισμένα προβλήματα της σύγχρονης δημοκρατικής κοινωνίας που δεν θα μπορούσαν να είχαν προβλέψει οι ιδρυτές της. Στην καρδιά αυτού του προβλήματος βρίσκεται η ύπαρξη σήμερα εξαιρετικά ισχυρών μέσων “μαζικής επικοινωνίας”, γιατί διαμέσου αυτών η κοινή γνώμη διαμορφώνεται και κατευθύνεται, συχνά με αθέμιτους τρόπους και συχνά για αθέμιτους σκοπούς. Θα αναφερθώ σ’ αυτό ξεχωριστά πιο κάτω, μιλώντας για τα μέσα μαζικής επικοινωνίας.

Αλλά ο όρος μαζική δημοκρατία είναι, προφανώς, και μια προκατάληψη. Η δημοκρατία, όπως γενικά ερμηνεύεται, σημαίνει διακυβέρνηση από την πλειοψηφία. Τα μέσα για την επίτευξη αυτής της διακυβέρνησης, δηλ. εκλογή αντιπροσώπων και ελευθερία έκφρασης, τυγχάνουν γενικής αποδοχής. Αλλά με την καθολική ψηφοφορία, η διακυβέρνηση από την πλειοψηφία – αν χρησιμοποιήσουμε το όρο «μάζα» για το ανώνυμο πλήθος των ψηφοφόρων – θα είναι διακυβέρνηση από τις μάζες. Κι αν δεχτούμε τον ορισμό της μάζας ως ένα σύνολο χαμηλής στάθμης, ως όχλο, τότε η δημοκρατία γίνεται διακυβέρνηση από τον όχλο, οχλοκρατία. Τούτο μάλλον δεν αποτελεί εγγύηση για καλή διακυβέρνηση, αντίθετα θα είναι η διακυβέρνηση, ή η κυριαρχία της μετριότητας και του χαμηλού επιπέδου. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να ξαναρωτήσουμε: Ποιες είναι οι μάζες; Ουσιαστικά, στη δική μας κοινωνία δεν μπορεί να είναι παρά οι εργαζόμενοι. Αλλά αν είναι έτσι, τότε δεν μπορεί κανείς να τους περιγράψει κανείς μόνο όπως περιγράψαμε πιο πάνω τις μάζες ως εύπιστες και ευμετάβλητες, με τη λογική του κοπαδιού και το χαμηλού επιπέδου γούστο και συνήθειες. Υπάρχει και μια άλλη πλευρά, που έχει φανεί ανοιχτά στην πολύ πρόσφατη ιστορία, δηλαδή η διακηρυγμένη βούληση των εργαζομένων να αλλάξουν την κοινωνία καθώς και κάποιες ενέργειες που έρχονται σε αντίθεση με την πρώτη περιγραφή. [Γι αυτό αν αμφισβητείς το δικαίωμα στις μάζες να αποφασίζουν σε μια δημοκρατία με το δικαιολογητικό ότι αυτές αποτελούν έναν «χαμηλού επιπέδου» όχλο, τότε αμφισβητείς τη δημοκρατία γενικά]. Είναι φανερό ότι το Μάζες = πλειοψηφία δεν μπορεί να εξισωθεί με το Μάζες = όχλος.

Η δυσκολία προκύπτει από την ίδια την έννοια «μάζες». Αν κρίνουμε από την προσωπική μας εμπειρία θα δούμε ότι, αναφερόμενοι σ’ αυτό που θεωρούμε ως μάζες, συχνά μιλάμε για το μέσο άνθρωπο, ή μάλλον για τον μέσο ανθρωπάκο. Αλλά κανείς ξεχωριστά δεν νοιώθει τον εαυτό του έτσι απλά και απρόσωπα ως μέσο ανθρωπάκο. Νιώθουμε πως είμαστε αν όχι κάτι παραπάνω (που το νιώθουμε) αλλά οπωσδήποτε κάτι διαφορετικό. Αισθανόμαστε ότι ξεχωρίζουμε από τον μέσο άνθρωπο με την ίδια έννοια που ξεχωρίζουμε από το «κοινό». Από τη μια μεριά είναι «οι άλλοι» κι από την εδώ μεριά είμαι «εγώ». Έτσι δεν νοιώθω ποτέ εγώ ως μέρος της μάζας. Ούτε κι οι συγγενείς μου, οι φίλοι μου, κάποιοι συνάδελφοι, γείτονες κλπ. Αυτούς δεν θα τους σκεφτόμουνα ποτέ ως μάζα. Αυτούς τους ξέρω, είμαστε εμείς. Τους άλλους δεν τους ξέρω, είναι η απρόσωπη μάζα. Δηλαδή σε τελική ανάλυση οι μάζες είναι οι άλλοι άνθρωποι.

Γίνεται έτσι φανερό ότι δεν υπάρχουν μάζες, αλλά μόνο τρόποι να βλέπεις τους άλλους ανθρώπους ως μάζες. Και στη σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία των μεγαλουπόλεων υπάρχουν πολλές ευκαιρίες για τέτοιους τρόπους αντιμετώπισης των άλλων. Το ζητούμενο εδώ δεν είναι να επαναλάβουμε άλλη μια φορά τις αντικειμενικές συνθήκες και αιτίες αυτού του φαινομένου, αλλά να αναλογιστούμε τι έχουν προκαλέσει αυτές οι συνθήκες στην ίδια μας τη σκέψη. Το γεγονός είναι ότι ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τους άλλους που χαρακτηρίζει την κοινωνία μας, έχει χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικότατα για σκοπούς πολιτικής και πολιτισμικής εκμετάλλευσης. Εκείνο που βλέπουμε, εντελώς ουδέτερα, είναι άλλοι άνθρωποι, πολλοί άλλοι άνθρωποι άγνωστοι σε μας. Ουσιαστικά τους μαζοποιούμε, δηλαδή τους ερμηνεύουμε, σύμφωνα με μια βολική φόρμουλα. Μέσα στο δικό της πλαίσιο, με τους δικούς της όρους, η φόρμουλα στέκει. Αλλά είναι ακριβώς αυτή η φόρμουλα, όχι η μάζα, που πρέπει να εξετάσουμε. Σ’ αυτό μπορεί να μας βοηθήσει η επίγνωση ότι κάποιο άλλοι μας βλέπουν εμάς ως μάζα. Στο βαθμό που θεωρούμε τη φόρμουλα ανεπαρκή όταν κρίνουμε τον εαυτό μας, ίσως θα ήταν καλό να τη θεωρήσουμε ανεπαρκή και για τους άλλους.
Δυστυχώς όμως η φόρμουλα λειτουργεί και προς μια άλλη κατεύθυνση πολύ πιο καθοριστική για την εποχή μας και τους ανθρώπους της.

το κείμενο αυτό μου έγινε γνωστό σε μορφή email,