πίνακας: Georgia O’Keeffe, New York Street with Moon 1925
Ο Νάρκισσος απότοκο του Προμηθέα;
Λοιπόν, ναι. Ο κόσμος έχει αλλάξει. Ο σκληρός ανταγωνισμός στον χώρο της εύρεσης εργασίας είναι μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα. Το πρώτο βήμα που οφείλουμε να κάνουμε για να κατακτήσουμε το μέλλον, είναι το να ενθαρρύνουμε την αμερικανική καινοτομία. Η μέλλουσα οικονομική ανάπτυξη της Αμερικής και η διεθνής μας ανταγωνιστικότητα εξαρτώνται από την ικανότητά μας να καινοτομούμε. Για να κατακτήσουμε το μέλλον πρέπει να καινοτομήσουμε, να εκπαιδεύσουμε και να κατασκευάσουμε καλύτερα από τον υπόλοιπο κόσμο.1
Τα παραπάνω, αποτελούν αποσπάσματα από μία χαρακτηριστική ομιλία του Αμερικανού προέδρου Μπαράκ Ομπάμα το 2011. Στην πρώτη παράγραφο είναι σα να απευθύνεται στους ανέργους των Η.Π.Α. με στόχο να τους ενσταλάξει στη συνείδηση ένα είδος αποδοχής της σκληρής πραγματικότητας ενός κόσμου που έχει αλλάξει, πραγματικότητα που αδυνατεί να αποτρέψει και ο ίδιος ο κυβερνήτης. Στις υπόλοιπες τρεις, όμως, παραγράφους, τάσσεται ένθερμα υπέρ της καινοτομίας – λέξης κλειδί για το περιεχόμενο και τη λογική του προγράμματος της παράταξης του πλανητάρχη, έννοιας καταλυτικής για τον κινητήρα της υπερδύναμης και του συστήματος που αυτή συνεπάγεται και συστήνει στον υπόλοιπο κόσμο.
Η προεξέχουσα θέση στο δημοκρατικό φαντασιακό που μέχρι πρόσφατα καταλαμβάνονταν από τα χρηματοοικονομικά, πέρασε σταδιακά στην Silicon Valley, μια άλλη «δημιουργική» βιομηχανία της οποίας τα κέρδη που ανέρχονται σε δισεκατομμύρια δολάρια ποτίζουν τις προεκλογικές εκστρατείες. Οι αλλαγές στον περίγυρο του προέδρου ώθησαν σε αυτόν τον νέο προσανατολισμό.
Γι ‘αυτές τις τόσο στενές σχέσεις όμως της αμερικανικής διοίκησης με την Silicon Valley δεν ακούστηκαν ουδέποτε, ούτε κατ’ ελάχιστον πολεμικές κριτικές αντίστοιχες με εκείνες που καυτηρίαζαν κατά καιρούς τις σχέσεις της πρώτης με την Wall Street. Σαν τα μαστόδοντα των νέων τεχνολογιών να ήταν αφοσιωμένα στην υπεράσπιση της δημοκρατίας.2
Σήμερα, η άνευ προηγουμένου ευημερία της Silicon Valley αποτελεί μία χαρακτηριστική εκδήλωση του προοδευτικού φιλελευθερισμού. Η μεταβιομηχανική κοινωνία αξιοποίησε τους πιο καταρτισμένους, μηχανικούς, επιστημονικούς, δημιουργικούς νόες προσφέροντάς τους οικονομικές παροχές που δεν τις χωράει ο νους – γεγονός δυσανάλογο με την γενικότερη κατάσταση στην οικονομία και την κοινωνία. Η Ιστορία ετυμηγόρησε τοποθετώντας τον τομέα των νέων τεχνολογιών πολύ ψηλότερα από οποιονδήποτε άλλον, και μαζί με αυτόν, οι δημοκρατικοί παίζουν στο γήπεδο των νικητών του σύγχρονου κόσμου.
Στις δηλώσεις του αμερικανού προέδρου διαφαίνεται η τραγική αντίφαση της πολιτικής και εκείνου του τρόπου σκέψης και δράσης που στρέφει το βέλος μονίμως προς τα έξω – προς την κατάκτηση του μέλλοντος, προτιμώντας την κυριαρχική εξωστρέφεια από τον αγώνα για εσωτερική ειρήνη. Η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και η παραγωγή προϊόντων όλο και πιο σύγχρονων δε συνδέεται άμεσα με την καταπολέμηση της ανεργίας. Θα μπορούσαμε με μια πρώτη ματιά να πούμε πως πρόκειται για το αιώνιο πρόβλημα της κερδοσκοπίας των ολίγων, αλλά εδώ δεν αρκούμαστε απλά σε μια στενά ιδεολογική ερμηνεία. Γιατί η σχέση του ανθρώπου με την τεχνολογία – τεχνική και τα αποτελέσματά της, περισσότερο από ποτέ αλλά όχι μόνο, στις μέρες μας, έχει κάτι από το θάμβος και την καταστροφικότητα μιας τραγικής σχέσης που επαναλαμβάνεται σα μοιραία μυθολογία.
Μόνιμα προσηλωμένος στο ένα σκέλος του προμηθεϊκού οράματος – αυτό που αφορά την επινόηση, την εφευρετικότητα και την επανάσταση, τυφλός στο άλλο – εκείνο που σχετίζεται με τη δικαιοσύνη, και σταθερά άπιστος στη Δέσποινα του Λόγου που ελέγχει τους αλόγους τεχνολόγους, αγαπημένο και πιστό τέκνο του πολέμου, ο άνθρωπος φτάνει στο σημείο να κατοικεί τον κόσμο έχοντας ως κύριο διακύβευμα της ύπαρξής του την με κάθε κόστος και τίμημα τεχνολογική εξέλιξη, που τον οδηγεί ντετερμινιστικά μέσω αλλεπάλληλων ολέθρων σε ενός είδους τεχνικίστικη αποκάλυψη.
Η ιστορία του ανθρώπου δεν γράφεται εκ των προτέρων, αλλά ορίζεται μόνο τη στιγμή που συμβαίνει η ξαφνική λάμψη της ανθρώπινης δημιουργικότητας, η εφεύρεση μιας νέας τεχνολογίας. Αν υπάρχει μια κοσμική δύναμη που μπορεί να σκλαβώνει και να λυτρώνει, αυτή δεν είναι άλλη από την ευλογία ή κατάρα του ανθρώπου να προεκτείνεται τεχνολογικά. Η ανθρώπινη φύση περικλείει την υπόσχεση ενός μόνιμου και συνεχούς αυτοκαθορισμού, εξ ‘αιτίας της αυτογνωσίας που δημιουργεί η θυελλώδης τεχνολογική προέκτασή του.
Αλλάζουμε όταν αλλάζουν οι τεχνολογίες μας. Ο πολιτικός βολονταρισμός μας δεν παίζει τον παραμικρό ρόλο όταν δεν συμπορεύεται με την τεχνολογική αλλαγή. Με την απλή και φαινομενικά ανώδυνη πράξη της υιοθέτησης μιας νέας τεχνολογίας, γινόμαστε επαναστάτες, ανατροπείς της προηγούμενης τάξης, υπονομευτές του παλιού κόσμου μας, πράκτορες της κοινωνικής αλλαγής.3
Στο εξής, λοιπόν, η τεχνική τείνει να επωμισθεί όλα όσα είναι. Μιλάμε γενικά γι ‘αυτήν με όρους εξωτερικότητας δίχως να τολμάμε να συνειδητοποιήσουμε ότι είναι το εσώτερο κίνητρο όλων όσων γίνονται, ότι διαμορφώνει ως – και συμπεριλαμβανομένης – την προσφιλή μας εσωτερικότητα. Μιλάμε πολύ για την τεχνική χωρίς γι ‘αυτό να συλλαμβάνουμε το όλο του είναι, και πριν πραγματοποιηθεί επαρκώς, ήδη θα θέλαμε να την ξεπεράσουμε. Η τεχνική είναι που παίρνει στα γρανάζια της μύθους και θρησκείες, ποίηση και λογοτεχνία, τέχνη και πολιτική, επιστήμη και σκέψη. Η ανακύκλωσή της συνδέει παραγωγή και κατανάλωση.
Εκείνο το οποίο ο ευρωπαϊκός μοντερνισμός, που γίνεται παγκόσμιος, οικουμενικός και πλανητικός, άρχιζε δειλά, η τεχνική θέλει να το ολοκληρώσει δίχως να μας επιτρέπει να διαχωρίσουμε το ορθολογικό από το παράλογο, το συνεπές από το ασυνεπές, το κενό από το πλήρες. </span><span style=”font-size: 12pt;”>Ουμανισμός και τεχνική αλληλοπαράγονται. Η τεχνική προκύπτει από τον ουμανισμό. Είναι παγιωμένος και αδιάκοπα ρευστός ουμανισμός. Κυριαρχεί στη Φύση και στην Ιστορία, πράγμα στο οποίο απέβλεπε και ο ουμανισμός. Ο κύκλος μοιάζει φαύλος και μαγικός. Αλλά η τεχνική κυριαρχεί επίσης και στον άνθρωπο.
Σε τι συνίσταται όμως η προέκταση του ανθρώπινου όντος στην εποχή μας; Την εποχή της κυριαρχίας της Silicon Valley και των επιτευγμάτων της; Περνώντας από το γενικό στο ειδικό και από τον μεγάκοσμο στον μικρόκοσμο, καλούμενος για τους σκοπούς της έρευνας της διατριβής μου να μιλήσω με νεαρούς χρήστες των νέων μέσων, σε μια προσπάθεια να δω εκ των έσω πώς θεωρεί τη σχέση του και πώς νομίζει ότι επηρεάζεται το ίδιο το υποκείμενο από την επαφή του με το τεχνολογικό αντικείμενο, έδωσα την ευκαιρία σε ορισμένους εφήβους και έφηβες να καταθέσουν τη μαρτυρία τους αναφορικά με την εμπειρία της βιωτής μέσα στη συνθήκη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Με 1,2 δισεκατομμύρια χρήστες σε όλο τον κόσμο και ενσωματώνοντας μια ποικιλία επιστημονικών ευρημάτων σχετικών με την κοινωνική ωφελιμότητα των νέων τεχνολογιών και κυρίως των ψηφιακών και διαδικτυακών εφαρμογών, το Facebook αποτελεί τον πιο δημοφιλή ιστότοπο κοινωνικής δικτύωσης και παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους μελετητές της επικοινωνίας.
Έχει αρνητικά αλλά και θετικά στοιχεία. Η ευκολία στην επικοινωνία, σίγουρα πρώτο, που καταντά βέβαια και υπερβολή και επικοινωνία χωρίς ιδιαίτερο λόγο. Το πρόβλημα είναι ότι με τη δυνατότητα ανάρτησης φωτογραφιών, οι περισσότεροι είναι σα ναρκωμένοι με το ψηφιακό τους αντίστοιχο. Δεν είναι στ ‘αλήθεια ο εαυτός τους και το ξέρουν και το δέχονται. Και από αυτό το σημείο ξεκινά η αρρώστια. Άρα ο εντυπωσιασμός και ο ναρκισσισμός είναι βασικά χαρακτηριστικά του μέσου. Όταν όπου σταθεί και όπου βρεθεί κανείς σκέφτεται πώς θα φωτογραφηθεί καλύτερα για να ανεβάσει τη φωτογραφία του στο Facebook.
Η αυθόρμητη, εμπειρική κατάθεση του Αντρέα, μαθητή λυκείου από την Καλαμάτα, συμφωνεί με τις απόψεις των πιο διεισδυτικών αναλυτών. Αυτό που το Facebook και άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δημιουργούν είναι ένα νέο κανάλι μέσα από το οποίο εκφράζεται με διαφορετικό τρόπο η έμφυτη στον άνθρωπο ροπή για επικοινωνία, με τον τρόπο που εφάπτεται στον τρόπο λειτουργίας τους και στις λεγόμενες «παροχές» των μέσων αυτών. Τα σύντομα μηνύματα π.χ. του Facebook, που κάνουν την επικοινωνία εύκολη, αποτελούν ένα τέτοιο κανάλι. Όμως, η επίδραση του Facebook στους χρήστες του, δε σταματά στον τομέα της επικοινωνίας. Όλο αυτό το ψηφιακό σύμπαν, μέρος και βασικός συντελεστής του οποίου είναι το Facebook με τις διαδικασίες και τον τρόπο λειτουργίας του, φέρνει μαζί του, μοιραία, νέες αξίες και επαναπροσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό τόσο την επικοινωνία, όσο και τη σχέση με τον άλλον, καθώς και την ψυχολογική διαμόρφωση του ατόμου. Όταν θεωρείς τον άλλον, το συσχετιζόμενο με εσένα πρόσωπο μέσα σε αυτή τη νέα ψηφιακή συνθήκη, ουσιαστικά επικοινωνείς με το αντικείμενο το οποίο διαμεσολαβεί (τον κομπιούτερ και το Facebook), για την επίτευξη αυτής της επικοινωνίας, φτάνεις στο σημείο να βλέπεις τον άλλον – πρόσωπο σαν αντικείμενο του νέου αυτού συστήματος όπως και εκείνος βλέπει αντίστοιχα εσένα. Γιατί αυτό με το οποίο, στην ουσία, έρχεστε σε επαφή, δεν είναι ο άλλος αυτός καθ ‘εαυτός, αλλά η προβολή του άλλου πάνω στην ψηφιακή λίμνη. Άρα, αυτά που επικοινωνούν δεν είναι τα όντως πρόσωπα – οι άνθρωποι όπως τους ξέρουμε με τις παραδοσιακές τους υποστάσεις, αλλά οι προβολές τους – εαυτοί δημιουργημένοι για τις επιταγές της ψηφιακής συνθήκης.
Η προβολή του συγκεκριμένου μέσου στον χρήστη του συνίσταται στη δημιουργία της ανάγκης ή στο γιγάντωμα της ήδη υπάρχουσας ανάγκης του δευτέρου για προβολή.Η κουλτούρα μέσα στην οποία οι νέοι αυτοί άνθρωποι μεγαλώνουν τους ωθεί στο να συσχετίζονται ναρκισσιστικά με τον κόσμο.Μέσα στους κόλπους αυτής, της πιο άυλα υλιστικής και πιο απρόσωπα εξατομικευτικής, μαζικής κουλτούρας, ο άνθρωπος, ανήμπορος να τη διαχειριστεί, φτάνει συχνά να γίνεται υποχείριο της ίδιας του της εφεύρεσης. Όντας άτομο ή προφίλ, συνηθίζει να υπάρχει ως εμπορεύσιμο αντικείμενο και εθίζεται στο να τέρπεται με το να θέλγει τον άλλον. Στην ουσία όμως ο άλλος είναι ο ίδιος του ο εαυτός. Διχασμένος μεταξύ δύο υποστάσεων, ο άνθρωπος του καιρού μας, σαν τον νεαρό Νάρκισσο προσαρμόζεται στην προέκταση του εαυτού του με αποτέλεσμα να γίνεται κλειστό σύστημα.
Κι έτσι, σαν τον μονόφθαλμο που περνιέται για Οδυσσέας, κάτω από τον αστερισμό της τεχνικής όπου παίζεται η μοίρα του, ο άνθρωπος προχωρά. Πολιορκημένος ελεύθερος και κατακτημένος από τις ίδιες του τις κατακτήσεις, μέσα στην πλάνη των βεβαιοτήτων του, προς το αβέβαιο μέλλον.
“A strategy for American innovation. Securing our economic growth and prosperity”, White House, Washington, DV, February 2011.
John Gertner, “Inside Obama’s stealth startup”, 15 juin 2015, www.fastcompany.κομ
Mάρσαλ Μακ Λούαν, Μίντια: Οι προεκτάσεις του Ανθρώπου, μτφ. Σπύρος Μάνδρος (Αθήνα: Κάλβος, 2000), 13
Κώστας Αξελός: Προς την Πλανητική Σκέψη (Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 1985)
Sherry Turkle, Alone Together: Why we expect more from technology and less from each other (New York: Basic Books, 2012), 179
συγγραφή από τον φίλο μου Θοδωρή Παπαϊωάννου,
